Το σπήλαιο του Νυμφολήπτου βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του Υμηττού, στη Βάρη, και είναι γνωστό από τον Παυσανία, με ανάγλυφα και λαξεύματα στα τοιχώματά του. Πολλές επιγραφές υποδηλώνουν λατρεία των Νυμφών αλλά και του Πανός και της Ρέας.
Η χρήση του ιερού διήρκεσε περίπου μεταξύ 600-150 π.Χ., αλλά επανήλθε τον 4ο αι. μ.Χ., όπως φαίνεται από νομίσματα της εποχής του Μ. Κωνσταντίνου, ενώ στους βυζαντινούς χρόνους μετατράπηκε σε εκκλησία.
Το σπήλαιο του Νυμφολήπτου τεκμηριώνει την αδιάλειπτη συνέχεια της χρήσης των σπηλαίων και την προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες ιδεολογικές συνθήκες και λατρείες.Η είσοδος στο σπήλαιο γίνεται από άνοιγμα στο έδαφος και βαραθρώδη κάθοδο. Στην κύρια αίθουσα του σπηλαίου, όπου εντοπίζεται και ο λατρευτικός χώρος, υπάρχουν λαξευμένα σκαλοπάτια και ανάγλυφες παραστάσεις στα τοιχώματα, καθώς και λαξεύματα για την τοποθέτηση αναγλύφων.
Ο Αρχέδημος, που ήταν λιθοξόος κατοικούσε στο σπήλαιο, διακόσμησε τον χώρο με λαξεύματα και ανάγλυφα, διαμόρφωσε άλσος στην είσοδό του και τελούσε ιεροπραξίες προς τιμή κυρίως των Νυμφών. Σύμφωνα με επιγραφή του σπηλαίου, ο "Αρχέδημος ο Θηραίος, ο νυμφόλυπτος, φραδαίσι νυμφών τάντρον εξηργάξατο", δηλαδή μετέτρεψε τη σπηλιά σε ιερό Νυμφών, ενεργώντας υπό την επήρειά τους.Το κυριότερο ανάγλυφο του σπηλαίου απεικονίζει τον ίδιο με σφυρί και σμίλη, τα εργαλεία της τέχνης του, αλλά με παράξενη στάση του σώματος, με τον κορμό και τα πόδια στραμμένα προς το εσωτερικό της σπηλιάς, ενώ το κεφάλι του κοιτάει προς την έξοδο. Δίπλα στο ανάγλυφο του Αρχεδήμου υπάρχει ναόσχημο λάξευμα με αέτωμα στο πάνω μέρος και την επιγραφή ΠΑΝΟΣ, που υποδηλώνει ότι προφανώς προοριζόταν για την υποδοχή αναθημάτων σχετικών με τον Πάνα.
Κατά τις ανασκαφές του σπηλαίου το 1902 από την Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών ήρθαν στο φως εκατοντάδες λυχνάρια, αφιερώματα και ανάγλυφα που χρονολογούνται από τις αρχές του 5ου έως τον 2ο αι. π.Χ. και στον 4ο αι. μ.Χ. Πολλά από τα ανάγλυφα είναι σπηλαιόμορφα, αναπαριστούν δηλαδή την εικόνα ενός σπηλαίου. Ένα ανάγλυφο απεικονίζει τις τρεις Νύμφες στο εσωτερικό, και στο πλαίσιο του αναπαριστώμενου βράχου, σε μικρότερες μορφές, τον τραγοπόδαρο Πάνα (δεξιά) και προσωποποίηση του ποταμού Αχελώου (αριστερά).
Ο Παν κατέχει κύρια θέση στη λατρεία του σπηλαίου, όπως φαίνεται από τις ανάγλυφες αναπαραστάσεις του στον σταλαγμίτη της εισόδου και σε διάφορα σημεία, από τις επιγραφές που τον αναφέρουν, αλλά και από τη συχνή απεικόνισή του στα κινητά ανάγλυφα. Σε ένα σπηλαιόμορφο ανάγλυφο που απεικονίζει τρεις Νύμφες και τον Ερμή στο εσωτερικό του, ο Παν παίζει σύριγγα στο επάνω μέρος του σχηματικά αποδοσμένου βράχου. LAST_UPDATED2
