 Πού καταλήγουν τα χέλια; Μερικά απ’ αυτά στην... κατσαρόλα. Όσο για τα υπόλοιπα, η επιστήμη του 20ού αιώνα, η οποία καταφέρνει να στέλνει διαστημικά λεωφορεία στον Άρη και να μελετά υποθαλάσσια ηφαίστεια, δεν είναι σε θέση να δώσει την απάντηση. Όλες οι προσπάθειες να μάθουμε το πού καταλήγουν αυτά τα μυστηριώδη ψάρια απέτυχαν. Ας δούμε όμως τι ακριβώς γνωρίζουμε γι’ αυτά. Τα ευρωπαϊκά χέλια (επιστημονική ονομασία Anguilla anguilla) ξεκινούν το ταξίδι τους από τη Θάλασσα των Σαργάσσων, ως πλαγκτονικές προνύμφες, που θυμίζουν φύλλα ιτιάς και ονομάζονται «λεπτοκέφαλοι». Το ταξίδι τους, εφτά χιλιάδων χιλιομέτρων, διευκολύνεται από το ρεύμα του Κόλπου και διαρκεί περίπου δύο με τρία χρόνια. Αφού περάσουν τα στενά του Γιβραλτάρ, οι λεπτοκέφαλοι διασκορπίζονται στη Μεσόγειο και φτάνουν στις εκβολές των ποταμών. Εκεί ξεκινούν την καινούρια τους ζωή ως ψάρια του γλυκού νερού. Η μορφή τους είναι νηματοειδής και διαφανής και το μήκος τους αγγίζει τα 15 εκατοστά. Τα χέλια αποφασίζουν ποιο φύλο θα πάρουν μόνο όταν το μήκος τους φτάσει στα είκοσι με τριάντα εκατοστά. Τα αρσενικά είναι πιο κοντά (μέχρι τα πενήντα εκατοστά) και καταλήγουν στις λιμνοθάλασσες και σε ήσυχα κοιλώματα των ποταμών. Τα θηλυκά φτάνουν στο ενάμισι μέτρο. Αναπλέουν σε ποτάμια και χειμάρρους που βρίσκονται σε υψόμετρο μέχρι και χιλίων μέτρων. Μετά διασκορπίζονται σε βάλτους, λιμνούλες και ρυάκια. Για να μπορέσουν να τραφούν με μικρά έντομα, σκουλήκια, κοχύλια, γυμνοσάλιαγκες ή καβούρια, το στόμα τους στενεύει. Γι’ αυτό το λόγο ονομάζονται «χέλια με μυτερό κεφάλι». Αντίθετα, όταν κυνηγάνε μεγαλύτερα ψάρια μετατρέπονται σε «χέλια με πλατύ κεφάλι». Ωστόσο, οι επιστήμονες δε γνωρίζουν ακόμα ποια είναι η αιτία και ποιο το αποτέλεσμα αυτών των μεταλλάξεων. Λιπώδη αλλά αόρατα Μετά από οχτώ, καμιά φορά και 15 χρόνια, το βιολογικό τους ρολόι ωθεί τα χέλια να επιστρέψουν στη θάλασσα. Η ράχη τους γίνεται πιο σκούρα, ενώ τα πλευρά και η κοιλιά τους αποκτούν άσπρες και ασημένιες αποχρώσεις. Τα χέλια καταβροχθίζουν με βουλιμία την τροφή τους. Όταν το 1/3 του σώματός τους φτάσει να αποτελείται από λίπος, σταματούν να τρέφονται. Το ρύγχος τους μικραίνει, ο εντερικός τους σωλήνας στενεύει και τα μάτια τους γίνονται τεράστια για να μπορούν να βλέπουν στο σκοτεινό βυθό. Αν ξεραθούν οι βάλτοι στους οποίους έχουν εγκατασταθεί, τα χέλια διασχίζουν λιβάδια και κάμπους μέχρι να φτάσουν στους ποταμούς. Τα βράγχιά τους έχουν πολύ στενό στόμιο ώστε να μη ξεραίνονται. Το ένστικτο είναι εκείνο που καθοδηγεί τα χέλια και τα βοηθά να επιβιώσουν. Φτάνοντας στο αλμυρό νερό, τα χέλια βυθίζονται κι εξαφανίζονται. Υποθέτουμε ότι επιστρέφουν στη Θάλασσα των Σαργάσσων για να ζευγαρώσουν προτού πεθάνουν. Όμως κανένας δεν κατάφερε ακόμα ν’ αποδείξει αυτή τη θεωρία, αφού στον Ατλαντικό δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα χέλι έτοιμο να γεννήσει αβγά. Μάθαμε πως τα χέλια προέρχονται από τη Θάλασσα των Σαργάσσων χάρη στο πρωτοποριακό εγχείρημα του Γιοχάνες Σμιτ. Ήταν ο πρώτος που, το 1904, άρχισε ν’ ακολουθεί τους λεπτοκέφαλους. Όσο ο Δανός ιχθυολόγος πλησίαζε στο βορειοδυτικό μέρος του Ατλαντικού, παρατηρούσε ότι οι λεπτοκέφαλοι που πιάνονταν στα δίχτυα του ήταν όλο και μικρότεροι ώσπου, το 1922, η αποστολή του Σμιτ έφτασε στη Θάλασσα των Σαργάσσων. Εκεί οι πλαγκτονικές προνύμφες φαίνονταν σαν να είχαν μόλις σκάσει απ’ το αβγό. Όμως πού ήταν τ’ αβγά και πώς βρέθηκαν εκεί; Χέλια του σωλήνα Ήταν πολύ αργότερα, το 1974, όταν μερικοί Ιάπωνες ερευνητές κατάφεραν να πάρουν αβγά από ένα θηλυκό χέλι και να τα γονιμοποιήσουν τεχνητά. Τα αβγά είχαν διάμετρο 1,2 χιλιοστά και κρόκο ελαιώδη. Όμως τα χέλια του σωλήνα πέθαναν σχεδόν αμέσως από την πείνα. Ακόμα και σήμερα κανένας δε γνωρίζει με τι τρέφονται οι πλαγκτονικές προνύμφες κατά τη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού τους στον ωκεανό. Στο πεπτικό τους σύστημα δε βρέθηκε ποτέ τροφή. Μήπως τρέφονται με κάποιο είδος ζελατινώδους πλαγκτόν το οποίο, εξαιτίας της σύστασής του, δεν αφήνει ίχνη στο έντερο; Ή μήπως οι πόροι του δέρματός τους απορροφούν τις ελεύθερες οργανικές ουσίες που αιωρούνται μέσα στο νερό; Αυτό που επίσης παραμένει ανεξήγητο είναι το πού πηγαίνουν τα ευρωπαϊκά χέλια για να ζευγαρώσουν, ν’ αφήσουν τ’ αβγά τους και να πεθάνουν. Η Θάλασσα των Σαργάσσων έχει βάθος πέντε χιλιάδες μέτρα. Ακόμα κι αν κάποιος περιοριζόταν στο να ψάξει μέχρι το βάθος των δύο χιλιομέτρων, θα έπρεπε να ανιχνεύσει δύο εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα νερού. Επειδή όμως αυτό είναι πρακτικά αδύνατο, ο ιχθυολόγος Φρίντριχ Βίλχελμ Τετς, το 1981, εφάρμοσε μια άλλη μέθοδο: μετέφερε κι άφησε ελεύθερα στη Θάλασσα των Σαργάσσων τέσσερα θηλυκά χέλια γεμάτα αβγά και εφοδιασμένα με αισθητήρες ανίχνευσης. Μετά από περίπου 12 ώρες, οι πομποί κατέγραψαν βάθος 700 μέτρων και μετά καταστράφηκαν. Τότε ο Τετς δοκίμασε να ψαρέψει χέλια με τα δίχτυα. Τα έριξε 21 φορές. Έπιασε 1.300 ψάρια, αλλά ούτε ένα χέλι. Απογοητευμένοι Γερμανοί Οι τελευταίοι που προσπάθησαν μάταια να εξιχνιάσουν το μυστήριο της εξαφάνισης των χελιών ήταν δύο Γερμανοί επιστήμονες: ο Ντίτριχ Σνακ, του Ωκεανογραφικού Ινστιτούτου του Κίελ, και ο Χανς Φρίκε, του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ, στο Ζίβισεν. Ο πρώτος μετέφερε στη Θάλασσα των Σαργάσσων τέσσερα χέλια. Τα δύο δεν επέζησαν στο ταξίδι, το τρίτο εξαφανίστηκε από το μόνιτορ μετά από τέσσερις ώρες, ενώ το τέταρτο μετά από εφτά ώρες. Προτού καταστραφούν, οι ανιχνευτές πρόλαβαν κι έδειξαν 200 μέτρα βάθος και θερμοκρασία στους 19 βαθμούς Κελσίου. Αλλά και η απόπειρα του Χανς Φρίκε δεν είχε καλύτερη τύχη, παρόλο που ο Γερμανός επιστήμονας χρησιμοποίησε βαθυσκάφος. Έξι καταδύσεις και ούτε ένας λεπτοκέφαλος ούτε ένα χέλι. Άραγε είχε δίκιο ο Αριστοτέλης, ο οποίος πίστευε ότι το χέλι γεννιέται στα σπλάχνα της Γης; Η απάντηση ίσως δοθεί από την επόμενη αποστολή στη Θάλασσα των Σαργάσσων. Από το τεύχος Νο 6, Αύγουστος 2000, σελ.14-18 |
Anguilla anguilla |
Χέλι Ανήκει στην οικογένεια των εγχελίδων και έχει σώμα φιδιού, στρογγυλωπό και πολύ μακρύ, που το μήκος του μπορεί να φτάνει το 1,50 μ. και με βάρος 5-7 κιλά. Το δέρμα του είναι πολύ ανθεκτικό, τόσο ώστε, αν του κάνουμε μια μικρή τομή στη βάση της κεφαλής μπορούμε σιγά- σιγά να το τραβήξουμε. Το κεφάλι είναι μικρό με βραγχιακά ανοίγματα πολύ λεπτά. Το χέλι είναι εφοδιασμένο με στηθαία πτερύγια, ενώ λείπουν τα κοιλιακά. Το ραχιαίο πτερύγιο και το εδρικό σκεπάζουν το σώμα και ενώνονται σε ένα ψευδο ουριαίο πτερύγιο. Η κοιλιά του έχει χρώμα γκρι -πράσινο, καμιά φορά καφέ, άλλες φορές μαύρο, άσπρο, κιτρινωπό, ή ανοιχτό γκρι, ανάλογα με τις περιοχές όπου κατοικεί. Είναι πολύ αδηφάγο, τρέφεται με όλους τους ζωντανούς και μη οργανισμούς, αλλά τσιμπάει στους φρέσκους, όπως μικρά ψάρια, βατράχια κλπ.· Κοντά στις πόλεις τρέφεται και με σκουπίδια. Η αναπαραγωγή γίνεται στη θάλασσα όπου κάθε θηλυκό γεννά πάνω από ένα εκατομμύριο αυγά. Οι νύμφες είναι διαφανείς, έχουν σχήμα φύλλου, (λεπτοκέφαλοι) και έτσι παραμένουν για πολύ καιρό, πάνω από τρία χρόνια, και παίρνουν την ερπετοειδή μορφή μόνο όταν πλησιάζουν στις εκβολές των ποταμών. Σε αυτό το στάδιο ονομάζονται τυφλά και έχουν μήκος σχεδόν 7 εκατ. Ένα μέρος των χελιών μπαίνει στα ρεύματα του γλυκού νερού και κατανέμονται στους ποταμούς, στις λίμνες και στους βάλτους, μεγαλώνοντας αρκετά γρήγορα. Τα θηλυκά γίνονται πιο μεγάλα από τα αρσενικά. Το άλλο μέρος των χελιών σταματά στις εκβολές των ποταμών και στις λιμνοθάλασσες όπου και μεγαλώνουν. Έπειτα από μια περίοδο, λίγο ή πολύ μεγάλη, μερικές φορές για πολλά χρόνια, αρσενικά και θηλυκά ενώνονται, αφού ωριμάσουν σεξουαλικά, και αρχίζουν το ταξίδι τους, που διαρκεί αρκετούς μήνες προς τον Ατλαντικό ωκεανό, μέχρι να φτάσουν στη θάλασσα των Σαργάσσων, βορειοανατολικά των Αντιλλών. Τα θηλυκά χέλια αφού γεννήσουν και γονιμοποιήσουν τα αυγά τους, σε 1.000 μ. βάθος, πιθανόν πεθαίνουν. Το αίμα των χελιών περιέχει ένα δηλητήριο (ιχθυοτοξικό) ικανό να δράσει, σαν εκείνο των ερπετών, αλλά τα οξέα και οι βάσεις το εξουδετερώνουν και το ψήσιμο κι η πέψη το αποσυνθέτουν. Το χέλι έχει κρέας νόστιμο που μπορεί να μαγειρευτεί φρέσκο, να γίνει παστό ή καπνιστό. Το βιομηχανικό ψάρεμα των χελιών δεν γίνεται στα νερά μας. Γίνεται όμως σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Οι αλιευτικές οργανώσεις φτιάχνουν εγκαταστάσεις για τη διατήρηση του ψαριού. Το ψάρεμα του χελιού, γίνεται και με απλά αλιευτικά όργανα και γενικά με ορμιές διαφόρων τύπων. Επικερδές ψάρεμα γίνεται, όπου είναι επιτρεπτό, με σχοινιά εφοδιασμένα με ένα μεταβλητό αριθμό αγκιστριών, που είναι δολωμένα με σκουλήκια, μικρά ψάρια, κλπ. Οι ερασιτέχνες ψαράδες τοποθετούν βαρίδια στις ορμιές με τέτοιο τρόπο, ώστε τα δολώματα να φτάνουν στο βυθό ή λίγο πιο πάνω από αυτόν. Το χέλι είναι αδηφάγο και καταβροχθίζει το δόλωμα και έτσι λοιπόν είναι δύσκολο να ελευθερωθεί από το αγκίστρι, εκτός και αν κατορθώσει να κόψει την ορμιά, αν αυτή μένει για πολύ καιρό και χωρίς έλεγχο. Γ' αυτό πολλοί ψαράδες συνηθίζουν να βάζουν ένα κουδούνι στην κορυφή του καλαμιού για να τους ειδοποιεί όταν τσιμπήσει το χέλι. Το ψάρεμα του λοιπόν δεν παρουσιάζει ειδικές δυσκολίες είναι όμως αναγκαίο να γνωρίζουμε τα περάσματα ή τα μέρη που είναι δυνατόν να τα βρούμε. Αυτό το ψάρεμα δεν προκαλεί αληθινό ενδιαφέρον αν γίνεται για σπορ, αλλά πολλοί ασχολούνται γιατί δίνει αξιόλογα αποτελέσματα. Τα μικρά χέλια εύκολα βρίσκονται στις αμμώδεις περιοχές, ψάχνοντας στη λάσπη και στα βότσαλα του βυθού, καθώς επίσης και σε ρηχά νερά και αποτελούν ένα θαυμάσιο δόλωμα για το λαβράκι και για τα κεφάλια στα γλυκά νερά, ιδιαίτερα στις εκβολές των ποταμών. |
