Το χωράφι όπου θα βάλουμε τα μελίσσια πρέπει να βλέπει προς το μέρος απ' όπου ανατέλλει ο ήλιος το χειμώνα ή την άνοιξη.
Και έτσι οι μέλισσες θα ζεσταίνονται το χειμώνα και το καλοκαίρι θα τις φυσούν οι αέρες και θα δροσίζονται. Το καλύτερο νερό για τις μέλισσες είναι αυτό που τρέχει μέσα σε σκληρά χαλίκια και είναι καθαρό και αθόλωτο.
Όταν οι μέλισσες πίνουν τέτοιο νερό είναι γερές και το μέλι τους είναι καθαρό. Πρέπει δε να βάνουμε βραχάκια και πέτρες και ξύλα έτσι που να βγαίνουν λίγο έξω απ' το νερό για να κάθονται οι μέλισσες και να πίνουν χωρίς να κουράζονται. Αν δεν υπάρχει τρεχούμενο πηγαίο νερό, βγάζουμε από πηγάδι και το βάζουμε σε καθαρές κάδες η σε άλλα δοχεία. Τα δοχεία δε αυτά πρέπει να είναι κοντά στα μελίσσια για να μην κουράζονται οι μέλισσες όταν πηγαίνουν για νερό. Η καλύτερη τροφή για τις μέλισσες, που τις ευχαριστεί πολύ είναι το θυμάρι και όταν βόσκουν το θυμάρι κάνουν πολύ μέλι και γεννοβολούν. Η φασκομηλιά το θρούμπι και το τριφυλλόκλαδο είναι πολύ ευχάριστη τροφή για τις μέλισσες και τα νέα ιδίως στο τριφυλλόκλαδο κάθονται και σ' αυτό πιάνονται ευκολότερα. Οι καλύτερες κυψέλες (κουβέλια) γίνονται από ξύλο συκιάς ή οξιάς. Επίσης και από ξύλο πεύκου ή βελανιδιάς. Πρέπει δε να έχουν πλάτος μισό μέτρο και ύψος ένα μέτρο. Απ' έξω τις αλείφουμε με στάχτη ζυμωμένη με σβουνιά και έτσι αργούν να σαπίσουν. Στα πλάγια πρέπει να έχουν τρύπες για να μπαίνει ήσυχα ο άνεμος και να ξεραίνει τις αράχνες και τις μούχλες, και να δροσίζει τις μέλισσες. Η μέλισσα ευχαριστείται πολύ στην ερημιά και στενοχωρείται με τις επισκέψεις των ανθρώπων. Και για τούτο πρέπει ο μελισσοτρόφος να χτίσει γύρω-γύρω ξερολιθιά με τις πέτρες αραιές ώστε να πετούν μέσα απ' τις τρύπες οι μέλισσες και να μπορούν ν' αποφεύγουν και τα πουλιά που τις κυνηγούν και τη δροσιά. Οι μέλισσες αγαπούν να πηγαίνουν στο συνηθισμένο μέρος της βοσκής και σε ξένες βοσκές δεν πηγαίνουν ποτέ εκουσίως. Και για αυτό πρέπει να τις αφήνουμε στο ίδιο μέρος. Αν όμως κανείς αγόρασε μελίσσια ή αν υπάρχει από άλλη αίτια ανάγκη να τα μετακομίσει, πρέπει να τα δένει ήσυχα γύρω-γύρω με δέρματα τη νύχτα και να τα σηκώνει πριν ακόμη ξημερώσει. Γιατί αν με τον τρόπον αυτόν δεν τον καταλάβουν οι μέλισσες ούτε το κερί θα φύγει απ' τη θέση του, ούτε οι μέλισσες θα στενοχωρηθούν.
Οι μέλισσες αν βοσκήσουν σε γαλατσίδα παθαίνουν διάρροια. Και γι' αυτό πρέπει να καταστρέφουμε και ν' αφανίζουμε τη γαλατσίδα που υπάρχει κοντά στα μελίσσια. Γιατρεύονται δε οι μέλισσες όταν τους δώσουμε να φάνε τσόφλι από ρόιδο κοπανισμένο και ψιλοκοσκινισμένο με μέλι και με μπρούσκο κρασί. Οι ψωριασμένες μέλισσες γιατρεύονται αν κάψουμε κλωνάρια από μηλιά και αγριοσυκιά και τις καπνίσουμε. Και όταν οι μέλισσες δεν βλέπουν καλά τις γιατρεύουμε με τον καπνό από φύλλα ρίγανης.
Καθώς οι μέλισσες που γίνονται από βόδι ζωντανεύουν σε 21 ήμερες, έτσι και τα γονίδια αναπτύσσονται σε άλλες τόσες ήμερες. Οι βασίλισσες βρίσκονται στην άκρη του κεριού. Πρέπει δε να αφήνουμε μία μόνο σε κάθε μελίσσι και τις άλλες να τις σκοτώνουμε. Γιατί όταν οι βασίλισσες είναι περισσότερες, οι μέλισσες χωρίζονται και άλλες ακολουθούν τη μία βασίλισσα και άλλες άλλη και στασιάζουν και φεύγουν απ' τη δουλειά τους. Απ' τις βασίλισσες οι καλύτερες είναι οι ξανθές που είναι μεγάλες ίσα με μιάμιση μέλισσα. Όσες είναι παρδαλές και μαυρίζουν λίγο και έχουν διπλάσιο μέγεθος είναι κατώτερες.
Απ' το μέρος που είναι τα μελίσσια πρέπει να βγάνουμε τη γαλατσίδα και τη σκάρφη, τον πολύκαρπο, το αψέντι, την αγριοσυκιά και όλα όσα βλάπτουν τις μέλισσες, που όταν βόσκουν στα φυτά αυτά κάνουν και άσχημο μέλι. Επίσης πρέπει να καταστρέφουμε και όλα τα ζωύφια που πειράζουν τις μέλισσες. Τις πειράζουν δε οι σφήκες, οι παπαδίτσες (τρυποκάρυδα), οι μελισσοφάγοι, τα χελιδόνια, οι σαύρες, οι γουστέρες.
Οι μέλισσες στενοχωρούνται όταν τις πλησιάζουν άνθρωποι και τους επιτίθενται, ιδίως δε όταν μυρίζουν από κρασί ή από μυρωδιές. Επίσης επιτίθενται και στις γυναίκες και ιδίως σε όσες έχουν παραδοθεί στις αφροδισιακές απολαύσεις.
Τις κυψέλες όπου έχουμε τις μέλισσες πρέπει να τις τρίβουμε καλά με άνθος θυμαριού ή λεύκας. Μάλιστα δε για να τις αγαπούν και να μη φεύγουν παίρνουμε βαλεριάνα και σμύρνα άλλη τόση, τα κοπανίζουμε και τα ανακατεύουμε με τετραπλάσιο μέλι και αλείφουμε τις κυψέλες.
Ο Ιόβας βασιλεύς της Λιβύης διέταξε να φτιάνουν τις μέλισσες μέσα σε ξύλινη θήκη.
Ο δε Δημόκριτος και ο Βάρων έγραψαν στη Λατινική γλώσσα ότι πρέπει να τις φτιάνουν μέσα σε σπίτι και τούτο είναι το καλύτερο.
Τις φτιάνουν δε με τον έξης τρόπο.
Το σπίτι πρέπει να είναι ψηλό 5 μέτρα, να έχει πλάτος επίσης 5 μέτρα και να είναι τετράγωνο. Να έχει δε μια είσοδο και 4 παράθυρα ένα σε κάθε πλευρά. Στο σπίτι αυτό μπάζουμε μέσα ένα βόδι 30 μηνών καλά κρεατωμένο και πολύ παχύ. Ολόγυρα του βάζουμε πολλούς νέους με ρόπαλα να το χτυπούν δυνατά ως που να το σκοτώσουν και να λιώσουν τις σάρκες του και τα κόκαλα του. Πρέπει όμως να προσέχουν να μη το ματώσουν, γιατί απ' το αίμα δεν γεννιέται μέλισσα. Και για τούτο τα πρώτα χτυπήματα δεν πρέπει να είναι πολύ δυνατά. Αμέσως κατόπιν βουλώνουμε όλες τις τρύπες του βοδιού με πανιά καθαρά και λεπτά αλειμμένα με πίσσα. Ήτοι τα μάτια, τη μύτη, το στόμα και όσες άλλες τρύπες έκαμε η φύσις για να γίνεται η αναγκαία κένωσης. Έπειτα στρώνουμε από κάτω πολύ θυμάρι και ξαπλώνουμε το βόδι ανάσκελα, βγαίνοντας δε απ' το σπίτι κλείνουμε αμέσους τις θύρες και τα παράθυρα και τα αλείφουμε καλά με λάσπη έτσι που να μην μπαίνει καθόλου αέρας και να μη γίνεται εξάτμισης από πουθενά.
Την τρίτη ήμερα πρέπει ν' ανοίξουμε από παντού το σπίτι για να μπει φως και καθαρός αέρας, εκτός απ' το μέρος που φυσάει δυνατά. Γιατί αν φυσάει πρέπει ν' αφήσουμε κλειστό το παράθυρο απ' το μέρος που έρχεται ο άνεμος. Όταν δούμε ότι οι ύλες πού είναι μες' το σπίτι δροσίστηκαν και πήραν αρκετό αέρα πρέπει πάλι να κλείσουμε τη θύρα και τα παράθυρα και να τα αλείψουμε με λάσπη, καθώς είπαμε παραπάνω. Στις 11 ήμερες ανοίγουμε πάλι και βρίσκουμε το σπίτι γεμάτο μέλισσες σαν σταφύλια μαζεμένες τη μια επάνω στην άλλη κι' απ' το βόδι να έχουν μείνει μόνο τα κέρατα, τα κόκκαλα και οι τρίχες και τίποτε άλλο. Λέγουν ότι απ' τό μυαλό του βοδιού γίνονται οι βασίλισσες, απ' τά κέρατα του δε οι άλλες μέλισσες.
Γίνονται όμως κι' απ' το νωτιαίο μυελό (μεδούλι της ραχοκοκαλιάς) βασίλισσες. Είναι όμως καλύτερες οι βασίλισσες που γίνονται απ' το μυαλό και στο μέγεθος και στην ομορφιά και στη δύναμη. Η πρώτη μεταβολή των σαρκών σε ζώα και η εγκυμοσύνη και το γέννημα των μελισσών, για να ειπούμε έτσι, φαίνεται ως εξής. Όταν ανοίξουμε το σπίτι και όμοια το ένα με τ' άλλο ούτε τέλεια ούτε ζώα ακόμη που θα δούμε να είναι πλήθος γύρω απ' το βόδι μικρά ζωύφια άσπρα μένουν ακίνητα και σιγά σιγά μεγαλώνουν. Θα δούμε δε ακόμη και τα φτερά των να διαμορφώνονται και τα ζωύφια να παίρνουν το χρώμα της μέλισσας και να μαζεύονται γύρω απ' τη βασίλισσα και να πετούν προς αυτή. Κατόπιν θα δούμε και να σιγοτρέμουν τα φτερούγια τους, επειδή δεν έχουν συνηθίσει να πετούν και το μούδιασμα των μελών των. Κάθονται δε στα παράθυρα οι μέλισσες και βουίζουν και σπρώχνουν η μία την άλλη απ' την επιθυμία που έχουν για το φως. Προτιμότερο είναι ν' ανοίγουμε και να βουλώνουμε τα παράθυρα, καθώς είπαμε, κάθε δεύτερη ήμερα γιατί είναι φόβος να μη μεταβληθεί η φύσις των μελισσών απ' το πολύ κλείσιμο. Όταν δε το σπίτι που έχουμε το βόδι δεν παίρνει κάπου κάπου αέρα οι μέλισσες ψοφούν σαν να πνίγονται. Το μέρος που έχουμε τις κυψέλες πρέπει να είναι κοντά στο σπίτι αυτό και όταν ανοίξουμε τα παράθυρα και πετάξουν θυμιατίζουμε τις κυψέλες με θυμάρι και χολύχορτο (χολοκούκκι). Και έτσι τραβούμε τις μέλισσες προς τις κυψέλες, που τις έχουμε τρίψει με άνθη για να ευωδιάζουν. Όταν έχουμε έτσι θυμιατίσει τις κυψέλες θα βάλουμε μέσα τις μέλισσες χωρίς να τις αναγκάσουμε. Γιατί ευχαριστούνται με την ευωδιά και με τα άνθη και τούτο είναι φυσικό αφού απ' τα άνθη κάνουν το μέλι.
Οι μέλισσες. Του Διδύμου.
Η μέλισσα είναι το σοφότερο και το εφευρετικότερο απ' όλα τα άλλα ζώα και πλησιάζει τον άνθρωπο στη νοημοσύνη. Και αυτό είναι όντως θείο πράγμα και πάρα πολύ χρήσιμο στους ανθρώπους. Το πολίτευμα δε που έχει το ζωύφιο αυτό μοιάζει με το πολίτευμα που έχουν τα ποιό ευνομούμενα κράτη. Οι μέλισσες βγαίνουν μαζί με τη βασίλισσα και με το πρόσταγμα της. Απ' τα άνθη και τα δέντρα παίρνουν τα ποιό κολλητικά δάκρυα κι' αλείφουν μ’ αυτά το πάτωμα της κυψέλης και τις εισόδους της (για να προφυλάσσονται απ' τα άλλα ζωύφια). Και άλλες μεν ετοιμάζουν το μέλι, άλλες δε βοηθούν σε άλλη δουλειά. Η μέλισσα είναι υπερβολικά καθαρή και δεν κάθεται ποτέ σε πράγμα που βρωμάει και είναι ακάθαρτο. Ούτε είναι λιχούδα, ούτε πηγαίνει ποτέ σε κρέατα και σε αίματα και σε ξύγκια, άλλα μόνον στα πράγματα πού έχουν γλυκό χυμό. Ούτε πειράζει τις δουλειές των άλλων, υπερασπίζεται δε με πάρα πολλή δύναμη τα δικά της έργα όταν θελήσουν να της τα πειράξουν. Επειδή ξέρει πώς είναι αδύνατη κάνει τις εισόδους της κυψέλης της στενές και όχι ίσα βαλμένες. Και όταν μπει μέσα κανένα έντομο ή ζωύφιο για να βλάψει τις μέλισσες, μαζεύονται πολλές μαζί γύρω του και εύκολα το σκοτώνουν. Τις μέλισσες τις ευχαριστεί η μουσική. Και για τούτο οι μελισσουργοί, όταν σκορπίσουν, τις μαζεύουν παίζοντας τα κύμβαλα (ζίλια) ή χτυπώντας τα χέρια ρυθμικά. Μόνον η μέλισσα απ’ όλα τα ζώα ζητεί, αρχηγό που θα φροντίζει για όλους. Και γι’ αυτό σέβεται τη βασίλισσα και την ακολουθεί πρόθυμα όπου κι' αν την διατάξει. Όταν αρρωστήσει η βασίλισσα τη σηκώνει κι' αν δεν μπορεί να πετάξει την παίρνει επάνω της και τη σώζει. Αποστρέφεται δε πολύ τους κηφήνες (ακαμάτης ή μπούμπουρας). Και γι' αυτό όσες μέλισσες δεν θέλουν να εργασθούν και τρώνε απ' τα έτοιμα, τις σκοτώνουν όλες οι άλλες μαζί. Ότι είναι η μέλισσα φιλότεχνη και ότι η νοημοσύνη της φθάνει σχεδόν τη λογική του άνθρωπου φαίνεται ιδίως απ' τις εξάγωνες θήκες πού φτιάνει για το μέλι.
Για να μη φεύγουν οι μέλισσες. Του ιδίου.
Οι μέλισσες δεν φεύγουν αν αλείψουμε τα στόματα των κυψελών με σβουνιά από βόδι πρωτότοκο. Όταν σταθεί και μπει μέσα το μελίσσι, πιάνουμε σιγά-σιγά τη βασίλισσα και τις κόβουμε τις άκρες απ' τα φτερά. Και επειδή μένει μέσα ή βασίλισσα οι άλλες δεν φεύγουν. Επίσης δεν φεύγουν οι μέλισσες αν κοπανίσουμε μαζί φύλλα από ελιά και αγριλιά και τρίβουμε κάθε βράδυ μ' αυτά την κυψέλη ή αν αλείψουμε με υδρόμελι τους τοίχους και τις κυψέλες. Στις μέλισσες όταν πρωτογεννιώνται δίνουμε να τρώνε μέσα σε σκάφες οινόμελι και μέσα στο οινόμελι βάζουμε φύλλα και θρούμπι πολυανθισμένο για να μην πνίγονται. Άλλοι κοπανίζουν σταφίδες ανακατεύουν μ' αυτές και λίγο θρούμπι και τα κάνουν μάζα και έτσι τρέφουν πολύ καλά τα μελίσσια όταν μένουν μέσα στις κυψέλες απ' το χειμώνα ή απ' την πολλή ζέστη και πεινούν. Όταν περάσουν 10 μέρες απ' την αρχή της άνοιξης βγάζουμε τις μέλισσες απ' τις κυψέλες με καπνό από ξερή σβουνιά για να βοσκήσουν και καθαρίζουμε και σαρώνουμε τις κυψέλες. Γιατί η βρώμα απ' τη κοπριά κάνει τις μέλισσες οκνές και οι αράχνες τις εμποδίζουν. Αν στην κυψέλη μέσα είναι πολλές κηρήθρες, τις χειρότερες τις παίρνουμε για να μην αρρωσταίνουν οι μέλισσες απ' τη στενοχώρια. Από κάθε κυψέλη δεν πρέπει να παίρνουμε περισσότερα από δύο μελίσσια. Γιατί ή κυψέλη γίνεται άτροφη και αδύνατη.
Πότε πρέπει να τρυγούμε τά μελίσσια. Του ίδιου.
Η καλύτερη εποχή για να τρυγήσουμε το μέλι και το κερί είναι όταν ανατέλλει η Πούλια. Κατά τούς Ρωμαίους στα μέσα του Μάη. Ο δεύτερος τρύγος γίνεται όταν αρχίζει το φθινόπωρο και ο τρίτος όταν βασιλεύει η Πούλια κατά το μήνα Οκτώβριο (ν. ήμ. 14 Όκτωβ.-13 Νοεμ.). Δεν τα τρυγούμε όμως θερισμένες ημέρες αλλά αναλόγως με την τελειότητα που έχουν οι κηρήθρες. Γιατί αν τα τρυγήσουμε πριν γίνουν τέλειες οι κηρήθρες, οι μέλισσες διψούν και στενοχώριουνται και παύουν τη δουλειά. Το ίδιο γίνεται και όταν αφαιρέσουμε με απληστία απ' τίς κυψέλες όλες τις μελόπηττες και τις αδειάσουμε τελείως. Στις μέλισσες πρέπει ν' αφήνουμε το 1/10 απ' τον καρπό την άνοιξη και το καλοκαίρι. Το χειμώνα δε να παίρνουμε μόνο το τρίτο και τ' άλλα δυο μέρη να τα αφήνουμε στις μέλισσες. Και έτσι ούτε στενοχωρούνται και έχουν και τροφή. Για να πλησιάσουμε στα μελίσσια χρησιμοποιούμε καπνό από σβουνιά ή από δεντρομολόχα. Κ' εκείνος που θα τρύγηση πρέπει ν' αλείφεται με χυλό από δεντρομολόχα για να μην τον κεντούν οι μέλισσες. Ωφέλιμο δε είναι και το μελισόχορτο, αν αλειφθούμε μ' αυτό καθώς και το άνθος του σχίνου.
Πώς προφυλάσσεται οποίος τρυγάει τα μελίσσια. Του Παξάμου.
Ανακατεύουμε αλεύρι από μοσχοσίταρρ καβουρδισμένο με χυλό από δεντρομολόχα και λάδι ως που να γίνει το μίγμα παχύ σαν μέλι. Με το μίγμα αυτό αλείφουμε καλά το πρόσωπο και τά γυμνά μέρη του σώματος και το ρουφάμε και το φυσάμε 3 ή 4 φορές στην κυψέλη. Κατόπιν καίμε σβουνιά μέσα σε μια μικρή χύτρα και τη βάνουμε κοντά στην τρύπα της κυψέλης έτσι ώστε ο καπνός να μπαίνει μέσα και την αφήνουμε μισή ώρα. Έπειτα τραβούμε τη χύτρα για να πηγαίνει έξω ο περίσσιος καπνός και τρυγούμε. Επίσης αν θέλουμε να βγάλουμε τις φωλιές των σφηκών μεταχειριζόμαστε τον ίδιον τρόπο, ανακατεύοντας στο μίγμα και αλεύρι από φακή.
Το μέλι. Πώς το διατηρούμε. Του Διοφάνους.
Το καλό μέλι πρέπει νά είναι διαυγές και ξανθωπό και λείο στην αφή. Όταν το τραβάει κανείς πρέπει να μην ξεκόβει εύκολα και όταν το σηκώσουμε ψηλά πρέπει να τρέχει σιγά-σιγά, να γίνεται λεπτό και νά ξεκολλάει. Όταν δε το τραβήξουμε χωρίς βία πρέπει να βγαίνει παχύ και να ευωδιάζει.
Όταν πολυκαιρίσει το μέλι ξεραίνεται, έκτος απ' το μέλι της Αττικής που διατηρείται υγρό αλλά μαυρίζει. Το κατώτερο μέλι το βράζουμε και έτσι γίνεται καλύτερο. Το καλό μέλι πρέπει να το τρώμε ωμό. Είναι δε, όχι μόνο στη γεύση ευχάριστο, άλλα και συντελεί στη μακροβιότητα. Όσοι γέροι τρέφονται με μέλι μόνο και ψωμί ζουν πολλά χρόνια. Διατηρεί δε και όλες τις αισθήσεις ακμαίες.
Ο Δημόκριτος όταν τον ερώτησαν πώς μπορούν οι άνθρωποι να μην αρρωσταίνουν και να γίνονται μακρόβιοι απάντησε: Αν αλείφουν το σώμα απ' έξω μεν με λάδι, από μέσα δε με μέλι.
Για να καταλάβουμε αν το μέλι είναι ανόθευτο βουτάμε το δάχτυλο μας και αν πράγματι είναι ανόθευτο δεν θα το λερώσουμε.